Benedyktyni i cystersi: historia i wpływ na region (SEO: Benedyktyni, cystersi, opactwo, benedyktyni na Łysej Górze, cystersi w Wąchocku) 2. Kuźnice nad Kamienną: historia i rozwój hutnictwa na obszarze (SEO: Kuźnice nad Kamienną, ruda żelaza, kuźnice Wąchock, kuźnice Lenartów Most, Minerą Starzecho

Streszczenie dziejów 400-letniego miasta jest karkołomnym zadaniem. Ale spróbowaliśmy dla Was. Tekst czyta się kilka minut, a wiedza zostaje na długie lata. Zapraszamy dziś, w dniu jubileuszu 400-lecia !

Opactwo benedyktynów na Łysej Górze, ufundowane przez księcia Bolesława Krzywoustego i komesa Wojsława około 1136-1137, przyjęło zakonników z Tyńca. Książę Władysław Łokietek przyniósł im Relikwie Cząstek Krzyża Świętego około 1306 roku, co zmieniło pierwotne wezwanie Świętej Trójcy na Krzyża Świętego. W XV wieku opactwo stało się znane jako "świętokrzyskie". Pod panowaniem Jagiellonów benedyktyni komasowali posiadłości, idąc na północ.  Zdobywając Rzepin i zakładając osady Lenartów Most oraz Florencję.

Opactwo cystersów w Wąchocku, założone w 1179 roku przez biskupa Gedeona, osiedliło się w Camenie (dziś Wielka Wieś). Cystersi rozwijali nowoczesne metody gospodarowania, oparte na wykorzystaniu rzeki Kamiennej, produkcji żelaza i rolnictwie. Wąchock uzyskał prawa miejskie w 1454 roku, stając się centrum dóbr cystersów.

W dolinie rzeki Kamiennej, bogatej w złoża rudy żelaza i dziewiczą puszczę, pojawiło się  milion jednorazowych pieców hutniczych w epoce starożytnej. Po opuszczeniu tych terenów przez starożytne plemiona w IV wieku, przerwa w produkcji żelaza trwała wiele wieków. Cystersi, eksperci z różnych dziedzin, sprowadzeni nad Kamienną w XII wieku, odkryli potencjał regionu. Otrzymawszy przywilej od księcia Bolesława Wstydliwego w 1249 roku, rozpoczęli poszukiwania złóż, zakładając kuźnice nad rzeką.

W okolicach dzisiejszych Starachowic, cystersi wąchoccy mieli kuźnicę obok wsi Krzyszowa Wola już w połowie XV wieku. Benedyktyni świętokrzyscy założyli konkurencyjną kuźnicę przy osadzie Lenartów Most w latach 70. XV wieku, a także przy Wenecji w 1529 roku. Kuźnicę obok Krzyżowej Woli wydzierżawili Gabrielowi Starzechowskiemu, co później nazwano Minerą Starzechowską.

Oprócz produkcji żelaza, kuźnice sprzedawały wyroby kowalskie, a wokół nich powstawały osady kuźnicze, często przekształcające się po upadku zakładów w małe wioski.

W wyniku sporów pomiędzy benedyktynami ze Świętego Krzyża, a wąchockimi cystersami nad rzeką Kamienną, konflikt związany z budową kuźnic skłonił opata benedyktynów, Bogusława Radoszewskiego, do uzyskania od króla Zygmunta III Wazy przywileju na założenie miasta Wierzbnik w 1624 roku. Pomimo protestów cystersów, miasto otrzymało prawa magdeburskie, trzy jarmarki rocznie i dwa targi tygodniowo. Opat Radoszewski zbudował kościół w 1626 roku, jednak aktu erekcyjnego nie zdążył wydać, opuszczając Święty Krzyż, gdy został biskupem łuckim.

Powstanie Wierzbnika było zagrożone, gdyż nie wydano aktu erekcyjnego do 1624 roku. Jednak w 1657 roku opat benedyktynów, Stanisław Sierakowski, przypomniał sobie o przywileju królewskim i wydał akt erekcyjny, formalnie zakładając miasto. Wytyczono rynek i 64 działki, a mieszczanie otrzymali prawa łowienia ryb i prowadzenia wyszynku. Płacili opactwu różne czynsze, ale byli zwolnieni z pańszczyzny.

W 1626 roku zbudowano drewniany kościół w miejscu, które później stało się miastem Wierzbnik. Opat Hieronim Michał Komornicki kierował budową nowej świątyni w latach 1682-1688. Kościół był jednonawowy, o długości 19,5 metra, szerokości w nawie 7 metrów, a w prezbiterium 5 metrów. Wnętrze ozdabiał wielki ołtarz św. Trójcy, z obrazem przekazanym przez benedyktynów. Po ukończeniu budowy, opat uzyskał zgodę biskupa Jana Małachowskiego na utworzenie parafii św. Trójcy obejmującej miasteczko Wierzbnik, Wanację i Michałów. Przez dwa kolejne stulecia parafia była kluczowym czynnikiem integrującym mieszkańców i okoliczne wsie. Przed wejściem do kościoła znajdowała się niewielka dzwonnica z dwoma dzwonami, a zmarłych grzebano na placu kościelnym. W XVIII wieku plac kościelny otoczono drewnianym parkanem.

Wierzbnik, lokowany późno przez benedyktynów, nie rozwijał się dynamicznie głównie z powodu ogólnopolskiego kryzysu gospodarczego w XVII wieku. Małe miasta, zwłaszcza prywatne, miały trudności w odbudowie po zniszczeniach wojennych. Wierzbnik, będący na granicy dóbr benedyktyńskich, nie otrzymał wsparcia od właścicieli, ani nie cieszył się lokalnym znaczeniem, zmagając się także z konkurencją Wąchocka. Większość mieszkańców utrzymywała się z rolnictwa, a rzemiosła i handel nie rozwijały się znacząco. Miasto było miejscem wymiany na mikroskalę do czasów po 1820 roku, kiedy osiągnęło przewidzianą wielkość. Wierzbnik działał krótkotrwale jako ośrodek produkcji szabel dla armii Księstwa Warszawskiego w latach 1810-1813.

Po likwidacji zgromadzeń zakonnych w Królestwie Polskim w 1819 roku, opactwa cystersów w Wąchocku i benedyktynów na Świętym Krzyżu zostały zlikwidowane, a ich dobra przejęte przez państwo. Spór o tereny, na których zlokalizowano Wierzbnik, zakończył się po blisko dwóch wiekach. Inwestycje w Starachowicach nie przyniosły ożywienia Wierzbnika, który w 1860 roku zamieszkiwało 544 osób, w tym nowa społeczność żydowska. Władze rozpoczęły realizację koncepcji Stanisława Staszica, budując kompleks hutniczy wzdłuż rzeki Kamiennej. Wierzbnik został ominięty, a głównym ogniwem stały się Starachowice, dając początek osiedlu fabrycznemu na północnym brzegu rzeki.

Po utracie praw miejskich w 1869 roku, Wierzbnik zaczął rozwijać się po inwestycjach w Starachowicach. Sprywatyzowany zakład hutniczy został przekształcony w spółkę akcyjną, co zapoczątkowało modernizację. Budowa linii kolejowej do Wierzbnika w 1885 roku i stacji kolejowej zwiększyła dostęp do surowców dla huty. Mimo utraty praw miejskich, Wierzbnik stał się centrum handlowym i rzemieślniczym dla rosnącej liczby robotników starachowickich, zwłaszcza po rozbudowie zakładów. 

Wpływ Żydów na rozwój osady był znaczący. W roku 1897, udział ludności żydowskiej wyniósł 55%. 

Powódź w 1903 roku i wydarzenia rewolucyjne w latach 1905-1906 przyniosły jednak straty i osłabiły handel. Mimo to, rozwój trwał, a symbolicznym wyrazem tego było rozbudowa kościoła św. Trójcy w latach 1885-1912.

Podczas obchodów 86. urodzin cesarza Franciszka Józefa 18 sierpnia 1916 roku, austro-węgierskie władze okupacyjne przywróciły Wierzbnikowi prawa miejskie utracone w 1869 roku. Nowe władze samorządowe, powołane przez Kreiskommando, objęły zakresy takie jak zarządzanie majątkiem gminy, zaopatrzenie w żywność i wodę, budownictwo miejskie, utrzymanie dróg, ochrona zdrowia, opieka nad ubogimi oraz oświata. Okupanci pozostawili gminom swobodę w wyborze języka urzędowego i wykładowego w szkołach, co skutkowało natychmiastową polonizacją urzędów gminnych i szkolnictwa.

Podczas przedłużającej się wojny i okupacji, środowiska niepodległościowe przygotowywały się do zbrojnego wystąpienia przeciw Niemcom i Austriakom. Józef Piłsudski, choć formalnie popierający państwa centralne, zakładał tajną Polską Organizację Wojskową (POW), tworząc jej komórki organizacyjne na prowincji. Wierzbnik był areną działań Czesława Oziomka, który w kwietniu 1916 r. założył pierwszą w historii miasta drukarnię, drukując potajemnie ulotki i pisma patriotyczne. Stanisław Wydrzycki, organizator tajnych oddziałów ćwiczebnych POW, utworzył Komendę Obwodu Wierzbnik w 1917 r. Przez rok rozbudowywano struktury POW, organizowano manifestacje, a 1 listopada 1918 r. przeprowadzono akcję rozbrojenia okupantów. Kreiskommando zakończyło formalnie swoje urzędowanie dwa dni później, a Wierzbnik i Starachowice znalazły się w polskich rękach.

W okresie odrodzonej Rzeczpospolitej, Wierzbnik został uznany za miasto powiatowe z lokalizacją siedziby powiatu iłżeckiego. Miasto skupiło liczne instytucje publiczne, w tym Komendę Powiatową Policji Państwowej, Powiatową Komendę Uzupełnień oraz Powiatowy Zarząd Drogowy. Wierzbnik pełnił funkcję centrum administracyjnego dla rozległego obszaru powiatu iłżeckiego, a jego władze miejskie obejmowały Radę i Zarząd Miasta. Magistrat, kierowany przez burmistrza, składał się z sześciu urzędników, a swoją siedzibę miał w budynku przy północnej pierzei Rynku.

W okresie 1919-1939 Wierzbnik dynamicznie się rozwijał, zwiększając liczbę mieszkańców i zagęszczenie zabudowy. Lata 20. przyniosły odbudowę zniszczeń wojennych i rozbudowę infrastruktury, tworząc obecny układ zabudowy. Kluczowym czynnikiem wzrostu było zainwestowanie w sąsiednie Starachowice, gdzie powstały nowoczesne Zakłady Mechaniczne. Wierzbnik stał się naturalnym zapleczem handlowym i rzemieślniczym dla robotników starachowickich. Mimo wzrostu liczby mieszkańców, brak równoległego rozwoju infrastruktury sprawił, że miasto pozostało ubogie. Warunki sanitarne były fatalne, zwłaszcza na początku niepodległości, z groźbą epidemii w przeludnionym mieście. 

Budowa łaźni miejskiej i nowego cmentarza poprawiła sytuację, ale silne uzależnienie od finansów Zakładów Starachowickich wprowadzało niestabilność. Ludność żydowska dominująca w handlu i rzemiośle odegrała znaczącą rolę. Chociaż Wierzbnik nie był miastem przemysłowym, powstało kilka zakładów, zazwyczaj małych, współpracujących lub przejętych przez Zakłady Starachowickie. Miasto ugruntowało swoją pozycję jako ośrodek rzemieślniczo-handlowy, obsługujący pracowników Zakładów Starachowickich i mieszkańców okolicznych miejscowości. Liczba sklepów w latach 1929-1938 wzrosła z 331 do 589!

Wierzbnik i Starachowice, oddzielone granicą, zaczęły się zacieśniać od 1818 roku. Wraz z rozwojem Wierzbnika zależność od Zakładów Starachowickich stawała się coraz widoczniejsza. Rada Miasta planowała przyłączenie Starachowic do Wierzbnika, co spotykało się z opozycją władz powiatu iłżeckiego i Zakładów Starachowickich. Mimo przeciwności, Rada utrzymywała postulat inkorporacji, warunkując go m.in. budową szkoły. Decyzje rządowe z 1939 roku włączyły Starachowice do Wierzbnika, zwiększając obszar miasta trzykrotnie i liczbę mieszkańców z 14 tys. do 24 540. Nazwę zmieniono na Starachowice-Wierzbnik, obowiązującą od 1 kwietnia 1939 roku.

Pierwszy pododdział niemiecki dotarł do Starachowic-Wierzbnika 6 września 1939 roku, napotykając opór obrony przeciwlotniczej. W odwecie Niemcy wymordowali 22 mieszkańców Wanacji. 

Okupacja przyniosła trudności związane z niedoborami, strachem i zagrożeniem aresztowania. Zakłady Starachowickie zostały wcielone do niemieckiego koncernu, pracując na rzecz Wehrmachtu. Brutalna polityka okupantów zaowocowała publiczną egzekucją 16 osób, a region świętokrzyski stał się areną oporu, w szczególności Armii Krajowej. Akty sabotażu i udane akcje  podziemia były częste,  w tym odbicie więźniów przez Szarego i śmiały  zamach na szefa radomskiego gestapo. Od lipca 1944 roku Niemcy zaczęli ewakuację Zakładów Starachowickich, ponosząc ogromne straty materialne.

Wierzbnik odnotował osiedlenie się Żydów po upaństwowieniu w 1820 roku, a ich liczba znacząco wzrosła w XIX wieku, przewyższając ludność chrześcijańską. Żydzi odegrali kluczową rolę w handlu i rzemiośle, co potwierdza utworzenie cmentarza i gminy żydowskiej w 1907 roku. Przedsiębiorcy jak Hermann Heller, bracia Lichtenstein i Mosze Diament przyczynili się do rozwoju miasta. 

Niemcy zakończyli ten rozwój w 1939 roku, paląc synagogę podczas święta Yom Kippur. Wszystkie okrutne zarządzenia okupacyjne dotknęły Żydów, zmuszając ich do noszenia opasek, odebrano im majątek, zakazano działalności edukacyjnej i uczestnictwa w życiu kulturalnym.

27 października 1942 r. niemieckie władze przeprowadziły zagładę wierzbnickiego getta, wielu z nich mordując w Wierzbniku, a tysiące Żydów wysyłając  do obozu w Treblince. Pozostali byli poddani przymusowej pracy w Zakładach Starachowickich, a po ewakuacji zakładów w lipcu 1944 roku więźniów wywieziono do Auschwitz. Około 400 Żydów przeżyło wojnę, jednak próby powrotu do Starachowic spotkały się z groźbami i atakami, co zmusiło ich do opuszczenia miasta.

Po zakończeniu niemieckiej okupacji Starachowice skupiły się na przywróceniu Zakładów Starachowickich do życia, wznowiono wydobycie rudy żelaza i odtworzono produkcję, m.in. hamulców kolejowych i narzędzi rolniczych. 

Straty wojenne, ubóstwo i migracje spowodowały spadek populacji miasta do niespełna 17 tysięcy w 1947 roku. Kluczową decyzją o przyszłości zakładu stało się zarządzenie ministra z 1948 roku, otwierające produkcję samochodu ciężarowego o nazwie "Star". Po przygotowaniach, produkcję seryjną rozpoczęto latem 1949 roku, co przyciągnęło ponad 2,5 tysiąca nowych mieszkańców. 19 sierpnia 1949 r. zmieniono ponownie nazwę miasta na "Starachowice".

Źródło: Od Wierzbnika do Starachowic. Autor - Paweł Kołodziejski